Ngày mai, 17 tháng 4, sẽ tròn ba năm ngày mất của ông. Tôi không định, và cũng chẳng có lý do gì để câu “view” bằng tiêu đề. Tôi viết về ông bằng tất cả sự kính trọng và tôn sùng hơn bất kỳ một tác giả nào khác. Với thực tế là mỗi cuốn One Hundred Years of Solitude đã được in hơn 50 triệu bản. Trong sách in bằng tiếng Tây Ban Nha, các ấn bản tác phẩm hiện thực huyền ảo của ông chỉ sau mỗi một ấn phẩm mang tính huyền ảo khác-Kinh Thánh, xin lỗi vì quan điểm vô thần của tôi.
Vài năm nay đến ngày này, tôi thường dành ít nhiều thời gian đọc lại sách của ông. Một phần là lễ nghi cá nhân dành cho tác giả ưa thích, hai là giỗ của ông thường trùng với dịp nghỉ lễ Phục Sinh, và tôi hiển nhiên được/bị nghỉ làm. Riêng năm nay do tăng ca nên tất cả những gì tôi làm được là những dòng viết vội này, một ngày trước khi nước Colombia tưởng nhớ về tác giả vĩ đại nhất lịch sử của họ (và trong lòng tôi).
Kỷ niệm năm đầu tiên ông mất, tôi may mắn tập hợp được hai người bạn cùng đàm đạo về tác phẩm của ông. Khác biệt văn hóa và cảm nhận cá nhân không cản trở được sự ngưỡng mộ. Cả tuần đó mưa tầm tã, mùi bùn đất và ẩm mốc như làm nền cho cuộc đối thoại về những mùa mưa bất tận, về xác chết bị rêu bám trước khi kịp chôn, về những sản phẩm loạn luân trong tác phẩm của ông và trong đúng lúc, đúng thời điểm đó, cả ba chúng tôi hiểu về văn chương của ông ở một tầm cao mới.
Khi đặt cạnh ông, thần tượng văn học khác của tôi là Haruki Murakami, nhà văn người Nhật bỗng trở nên nhỏ bé với tạo hình nhân vật lặp lại của ông: là kẻ cô đơn, thích đọc sách, mê (và luôn biết chơi) âm nhạc, có vài tình nhân và thường không có mối quan hệ nghiêm túc, nhiều cái chết (đa phần do tự sát), với hình nền là mèo hoang, núi non thiên nhiên trong nền nhạc cổ điển.
Nhân vật trong tác phẩm của “Gabo” Marquez rất đa dạng, và dù cũng có xu hướng chung là mang nỗi cô đơn, sầu thảm sâu trong máu nên họ sống (và kết thúc cuộc đời) với màu sắc không được tươi tắn, cốt truyện đầy rẫy bóng ma và tính tôn giáo, linh hồn người chết là một phần của cuộc sống và tác động trực tiếp đến người sống (bóng ma của cha mẹ Úrsula thường trò chuyện với bà, hồn Melquiades nhìn Aureliano đúc cá vàng..) nhưng tính nhân văn rất mạnh khi các kẻ thù thường gạt bỏ mâu thuẫn và trở thành tri kỷ sau này (bóng ma Aguilar lặn lội về đầm lầy để kể Jose Arcardio nỗi cô đơn dưới địa ngục, Rebeca Buenda cưới nhà Mosqueto). Tôi luôn choáng ngợp bởi sự phong phú của các nhân vật. Balzac có thể tạo nên cả nghìn nhân vật trong tác phẩm của mình, Oscar Wilde có thể khắc họa vài nhân vật với đặc điểm tính cách rất riêng chỉ để phục vụ cho vài chương, Jane Austen tạo cả gia đình đông đúc với tính nết na ná nhau để làm nổi bật một trong số đàn con, nhà văn đương đại Modiano (tiện thể thêm vào vì đang đọc) thì chỉ vừa đủ nhân vật, và ai cũng được miêu tả thiếu chút ít, trừ nhân vật chính. Ai cũng là nhà văn kiệt xuất, nhưng tôi luôn thán phục (hay thiên vị?) Marquez vì nhân vật của ông thường là không dư thừa, kết luận của tôi đến từ cuộc đối thoại với rất nhiều người đọc (và thích) sách của ông: Ai cũng có nhân vật yêu, ấn tượng nhất mà chính họ thấy chính mình trong đó!
Cô bạn học chung thích Memé (One Hundred Years of Solitude) vì hoàn cảnh của mình, cô được nuôi dưỡng và cơ cấu để đi du học; dù hoàn cảnh y như Memé trong truyện, từng là khá giả, xong qua một cơn trở trời biến thành túng thiếu. Những đêm hoạn lạc của vợ chồng trở thành lúc tính toán tiền nong, con dê duy nhất của gia đình phải ăn cả tấm màn vì đói…
Cô bạn gái tôi thích …bóng ma thường đứng ôm con vẫy tay khi tàu thủy đi ngang vì nó gợi lại hình ảnh mẹ con cô lúc còn bé. Có lần cô hỏi tôi nói về cô như thế nào với bạn bè, tôi bèn trích dẫn Marquez “Everything goes into my mouth make me fat, everything comes out of my moutn embarrasses me”. Sau đó cô trở thành bạn gái cũ của tôi. Có lẽ cô không thích Marquez như tôi vẫn nghĩ?
Cô đồng nghiệp thích Đại Tá Aurelio Buneda vì giống hình ảnh bất cần gia đình của chồng cô khi tham gia đảo chính ở Tunisia vài năm trước. Mỗi lần thấy ảnh hai người trên Facebook tôi lại cầm lòng không comment hỏi rằng khi nào lão sẽ bị hành hình.
Trong How I Met Your Mother, Ted cũng tình cờ gặp cô gái (cũng tình cờ) đang đọc One Hundred Years of Solitude! Tự hỏi nhân vật yêu thích của cả hai là gì? Nhưng trải qua mười seasons mà vẫn chưa có người yêu thì quả thích hợp để đọc cuốn đó.
Còn tôi, tôi thích vô cùng Amaranta (con ruột của Úrsula). Bà sống gần hết diễn biến quan trọng của truyện, trải qua ít nhất 2 mối tình không trọn vẹn và cái chết của 2 tình nhân. Cái chết của bà cũng là cái chết bi tráng và “ngầu” nhất trong tất cả tiểu thuyết tôi từng đọc: tự may vải liệm và hậu sự cho bản thân, chỉ quyết định sẽ chết khi chính bà “sẵn sàng” dù thần Chết từng thương lượng với bà, chứng kiến cuộc chiến bắt đầu và chấm dứt, tự tay nuôi lớn cả đàn cháu. Và trên hết, hình ảnh một bà già trước khi chết đi khắp làng Macondo dò hỏi những người sống có điều gì nhắn nhủ với người chết để bà chuyển lời giúp, quan tại phủ vải liệm của chính bà may được mẹ bà đưa tiễn. Trong buổi tối khi đọc những dòng đó, tôi chỉ ước mình là đứa nhỏ 14 tuổi để khóc cho thỏa lòng về cái chết của bà… Tuy tôi không thấy điểm chung nào cả, và tôi cũng không biết may vá.
Tôi còn tham lam thấy được dấu vết của mình qua hình ảnh Đại Tá Símon Bolívar (The General in His Labrirynth) “He never was able to read all the books he owned, When he moved to another city, he left them in the care of the most trustworthy friends, although he never heard anything about them again. His life of fighting obliged him to leave behind a trail of books and papers stretching over four hundred leagues…”
“The fact is there are fewer and fewer good books” he would say.
Ảnh hướng của Marquez đối với mảng văn chương trong tôi quá lớn, ông là một trong hai tác giả ưa thích nhất của tôi và tôi luôn xếp sách của ông nằm trong Top 3 yêu thích nhất. Lúc lớp 8, tôi có dịp đi nhà sách Nguyễn Văn Cừ và đọc được hơn trăm trang cuốn Sống Để Kể Lại (Living To Tell The Tale), đó cũng là sách đầu tiên của ông mà tôi đọc. Vì lý do gì tôi không mua thì không nhớ rõ, nhưng tôi luôn nhớ rõ hình bìa của tác phẩm. Nhiều năm sau, tôi mới năn nỉ chị tôi lùng mua giúp được rồi chờ vài tháng để nhờ người mang qua giúp. Nhìn lại trang bìa đó, tôi sống lại ký ức về Marquez năm nào, về tác giả của The Best Book Ever Written About Love – New York Times, về mối tình năm mươi ba năm, bảy tháng mười một ngày đêm của Ariza và Fermina Daza, về cái kết bi thảm, tàn nhẫn và cũng thỏa mãn nhất tôi từng đọc.
Có lần học Anh Văn với bài đọc Monologue of Isabele: Watching it rains in Macondo, tất cả những gì tôi thấy là Macondo. Với cảm xúc dâng trào về những mùa mưa bất tận, tôi bèn luyên thuyên kể về Marquez và những chuyện bên ngoài bài đọc. Vẫn được điểm cao vì được tin tưởng là nghiên cứu thêm, dù thực tế là tôi chưa hề đọc bài. Truyện ngắn trên là một bài độc lập, không liên quan đến diễn biến của truyện dù chia sẻ bối cảnh. Đến giờ vẫn còn tự hào!
Tôi (mới) làm trong ngành in ấn, xuất bản không lâu nhưng cũng đủ để thấy sơ lược sự khốc liệt của ngành. Áp lực từ hạn bài đăng, kiểm duyệt, chỉnh sửa cho đến ấn phẩm hoàn chỉnh. Hơn 100 triệu bản in với hàng chục ngôn ngữ được dịch đủ diễn giải sự vĩ đại của ông. Gần đây, một con bé quả quyết rằng kết thúc của Harry Potter là đoạn kết cảm động, sâu sắc nhất (!!), tôi như bị xúc phạm vô cớ, phải sau hai nhịp hít thở mới diễn giải được rằng đoạn kết của Love in The Time of Cholera xuất sắc và hoàn hảo ra sao. Với lập luận rằng tất cả sách của ông đều ít nhiều được xếp hàng Đáng Để Đọc, nhưng cuốn thứ hai của J.K Rowling sau Harry Potter là Casual Vacancy thì chỉ đáng vứt vào thùng rác ngoài đường (vì thùng rác toilet trong tòa soạn không cho phép vứt sách vào). Tôi cảm thấy nhẹ nhõm hẳn vì cảm giác bị xúc phạm của tôi đã được chuyển cho con bé.
Gần hai năm sau ngày ông mất, tôi lại được/bị nghỉ lễ Phục Sinh, bèn đi tụ tập với bạn bè. Bạn tôi là người Colombia chính hiệu có nói đùa rằng: “ai không rõ về nước tao thì nói ca sĩ Shakira là tụi nó biết àh”. Tôi cảm thấy bị xúc phạm một cách vô cớ lần nữa liền đớp rằng “Marquez vứt đi đâu???”. Ngay sau vừa thốt ra liền cảm thấy xấu hổ với phản ứng của mình, may là tôi kịp nhanh miệnh “và James Rodriguez đá cho Real Madrid hùnh mạnh của tao nữa??”. Hắn cũng bất ngờ nhưng cho qua, “ừ, tao quên…”.
Sau đó ít ngày, tôi chạy ra Moonlight Head/Wreck Beach, nơi có xác tàu đắm, một mình ngồi đọc Love in the Time of Cholera. Neo tàu gần cả trăm năm cô đơn chỏng chơ giữa bãi san hô, chúng tôi thi thoảng nhìn nhau rồi ai tập trung việc nấy. Quá quen với những cơn sóng và cá biển, neo tàu có một việc duy nhất là tiếp tục gậm nhắm quá trình rỉ sét. Tôi ngồi cả buổi chiều nghĩ về xác tàu đắm mà Euclides đã lừa Ariza trả công cho mình để lặn tìm vàng, về niềm tin vào việc tìm thấy kho báu mà từ đó, có được kho báu lớn hơn là nàng Fermina Daza. Tâm trạng nặng nề của buổi chiều theo tôi suốt vài tháng và trong năm 2015 đó, xác tàu không phải là thứ duy nhất cô đơn rỉ sét.
Khi tâm trạng tôi trở lại bình thường vài tháng sau thì tôi tình cờ xem phim Hemmingway and Gellhorn, điểm nhấn lớn nhất của phim là cuộc chiến tại Tây Ban Nha. Khoan! tôi sực nhớ, Hemmingway cùng thời với Scott Fitzgerald, cà hai là bạn (có thể tính thêm Zelda nữa, là ba người bạn). Cả thế giới đều biết họ là đại diện cho Lost Generation. Sau thế chiến là Beatnik Generation (Murakami từng đề cập trong Sputnik Sweetheart), và Marquez rơi ngay thế hệ đó. Ông sinh ra trong lúc văn chương của Hemmingway đã lên đến đỉnh với The Old Man and The Sea và The Sun Also Rises, và ông (cùng với Jack Kerouac) trưởng thành trong không khí chủ đạo là nỗi cơ đơn nghẹt thở và sự tự do, điển hình là Lonesome Traveller và On The Road của Jack Kerouac. Là người yêu văn chương, thậm chí vì nghề cầm bút mà từ bỏ tình nghĩa với cha như Marquez hẳn phải đọc qua những tác phẩm nổi tiếng cùng thời. Nhưng tất cả những gì tôi thu lượm là ông thích đọc Ortega, một vài tác phẩm của Hemmingway, The Grapes of Wrath của Steinbeck. Gần như suốt hồi ký của mình, ông đề cập vài lần Virginia Woolf, và gọi Nghìn Lẻ Một Đêm là tác phẩm hay nhất ông từng đọc… Tất cả những gì tôi muốn thu lượm là sách gì, tác giả nào đã ảnh hưởng thế nào đến văn phong của Gabo Marquez. Thông tin trên là không đủ! Túng quẫn, tôi đọc bài luận của New York Times, họ quy chụp Marquez có cùng quan điểm nhìn và viết về thời gian theo phong thái của Marcel Proust, tác của In Search of Lost Time (bộ sách khó nhai nhất tôi từng đọc).
Tôi sẽ giữ câu hỏi đó cho tương lai. Do tính chất công việc, tôi may mắn được tiếp xúc với một vài nhà phê bình, họ có căn bản và hiểu biết đủ để cho tôi câu trả lời. Cho đến lúc đó, tôi vẫn cô đơn cùng những nhân vật của ông. Chúc ông yên nghỉ, nếu tài năng hơn, tôi đã làm như McLean là viết tặng Van Gogh một bài hát, hoặc ít ra, cũng là một bản độc tấu vĩ cầm như Florentino Ariza chơi cho Daza những buổi tối dưới trăng. Điều an ủi rất lớn dành cho độc giả của Marquez là ông không trải qua một cuộc đời ảm đạm như các nhân vật của ông. Ông ra đi bên gia đình và ông vẫn thường dành tặng các tác phẩm của mình cho gia đình và vợ ông ~ For Mercedes, of course ~
*****
“And how long do you think we can keep up this goddamn coming and going?” he asked.
Florentino Ariza had kept his answer ready for fity-three years, seven months, and eleven days and nights.
“Forever” he said.
